سیر مطالعاتی چیست ؟ چگونه می توانم یک برنامه مطالعاتی موفق ، برای مطالعه آثار شهید مطهری داشته باشم ؟ پاسخ این سوال همان هدفی است که تمام طرح نسیم مطهر به دنبال تحقق بخشیدن به آن است . مهمترين چيزى كه در يك برنامه مطالعاتى وجود دارد انگيزه و اشتياق درونى است...هدف در مرحله اوّل، يك دوره مطالعه سريع است ...توصيه مىشود هميشه با يك مداد، زير جملات ناب و نكات جالب خط بكشيم ..
معرفی سیر مطالعاتی و 12 نکته بسیار مهم در مطالعه آثار شهید مطهری(ره):
1) تشكيل گروه:
يكى از اركان مهمّ در يك برنامه مطالعاتى «گروه همراه» است. اهمّيت دوستى و رفاقت بر كسى پوشيده نيست و رقابت سالم و مشاركت فعّال و تشويق متقابلى كه ميان اعضاى يك گروه مطالعاتى ايجاد مىشود، به اندازهاى پرفايده است كه حتّى در مواردى كه انگيزه درونى فرد رو به سردى گرايد، اطرافيان خيرخواه نخواهند گذاشت كه او از ادامه مسير باز ماند. بهتر است اعضاي گروه، داراي جهات مشتركي باشند از قبيل: سن، تحصيلات، محل سكونت، محل كار يا استراحت و غيره تا تشكيل جلسات گروه با سهولت و فايده بيشتري همراه باشد.
يكي از بهترين نكات كار جمعي، ايجاد يك ضمانت اجرا براي استمرار برنامه و التزام افراد به مطالعه و حضور در جلسات است. بهتر است دوستاني كه با تنبلي و بي ميلي در برنامه شركت مي كنند، ابتدا مورد توجّه، جذب و تشويق ساير اعضا قرار گرفته، افقهاي روشن و فوائد فراوان طرح به آنان گوشزد شود و اگر اين رفتار مؤثر نبود به صورتي محترمانه از آنان عذر خواهي شود تا يكدستي و نشاط ديگر اعضا لطمه نبيند.
مناسب است مسئول گروه، علاوه بر حضور فعال در برنامه مطالعاتي، به فكر عوامل افزايش انگيزه اعضا و كيفيت طرح نیز باشد و راههاي متفاوت را به مشورت و اجرا بگذارد تا بهترين و مؤثرترين برنامه هاي جنبي را براي گروه خود پيدا كند. البته هميشه بايد درصد قابل توجهي را به احتمالات پيش بيني نشده و شكستهاي غير منتظره اختصاص دهيم تا در مواجهه با ناملايمات دلسرد و مأيوس نشويم.
2) مطالعه:
الف) انگيزه و اراده:
مهمترين چيزى كه در يك برنامه مطالعاتى وجود دارد انگيزه و اشتياق درونى است؛ انگيزهاى كه با بودنش همه مشكلات و كاستىها ناچيز مىنمايد و با نبودش كوچكترين بهانه و دستانداز موجب توقّف برنامه و عدم پيشرفت مىگردد. بنابراين ابتدا بايد با توجّه به نكات مطرح شده به ضرورت مطالعه آثار شهيد مطهرىقدس سره ايمان داشته باشيم و اوّلين هدف ما به پايان رساندن دور اوّل مطالعه اين كتب باشد.
ب) روش مطالعه:
در مورد روش مطالعه كتب و منابع فراواني موجود است. بنابراين فقط به يك جهت ويژه در مطالعه آثار شهيد مطهري (ره) اشاره می كنيم و آن «عمق مطالعه» است. لازم است اعضاي طرح، با در نظر گرفتن سطح علمي، فرصت و هدف خود، عمق مطالعه را نيز تنظيم كنند. مقام معظم رهبري (دام ظله) مي فرمايند: « اگر كسي فقط همین آثار ايشان را یک دور با دقت بخواند این کافی است که او را به يك سطح راقي (عالي و بلند) از معارف اسلامي برساند.»
اما ممكن است برخي افراد شركت كننده در طرح، نتوانند يا نخواهند آشنايي عميقي پيدا كنند؛ پيشنهاد مي‌شود اين دوستان، هدف خود را اتمام يك دور مطالعة عبوري و روزنامه وار قرار دهند تا حداقل دريافت نسبتاً صحيحي از ساختار كلي معارف اسلامي پيدا كنند و به ياري خدا و با علاقه اي كه پيدا مي‌كنند، دور دوم مطالعات خود را از نظر كيفيت و كميت گسترش دهند.
ج) مطالعه روزنامهاى:
از آن جا كه هدف در مرحله اوّل، يك دوره مطالعه سريع است نبايد از فراموشى برخى از مطالب يا حلّ نشدن همه نكات كتاب هراس داشته باشيم. روال كتابهاى شهيد مطهرىقدس سره به گونهاى است كه كتابهاى بعدى، بسيارى از نكات مهمّ و كليدى كتابهاى قبل را تكرار و تكميل كرده، اكثر شبهات و نكات مبهم آنها را حل مىنمايند.
د) بهترين استفاده از كمترين فرصتها:
با توجه به حجم مناسب كتابهاى استاد مطهرىقدس سره، بهتر است هميشه كتابى را همراه خود داشته باشيم تا در صورت امكان از فرصتهاى كوتاه بيشترين استفاده را ببريم. توصيه مىشود هميشه با يك مداد، زير جملات ناب و نكات جالب خط بكشيم و همچنین سؤالات و اشكالاتى را كه به نظرمان مىرسد علامت زده، در فرصت مناسب دنبال جواب باشيم.
3) سيرمطالعاتي
الف) استمرار و پايدارى:
يكى از آفتهايى كه در بعضى افراد به چشم مىخورد آن است كه احساس مىكنند از همان ابتدا بايد تمام جزئيات مسير آينده برايشان مشخص شده باشد و الاّ، پاى در راه نمىگذارند. چنين افرادى مانند قطارى هستند كه براى حركت، منتظر مىماند تا تمام چراغهايى كه در راه طولانى پيش رويش قرار دارند سبز شوند تا او آهسته حركت كند. اين قطار نه تنها به منزل نمىرسد بلكه محال است از جاى خود تكان بخورد. شخص موفّق آن است كه وقتى به اصل اين برنامه و ضرورت يك دوره مرور آثار شهيد مطهرىقدس سره ايمان داشت با اميد به خداى متعال، مطالعه را از بخشهاى پايه و مقدّماتى مثل سيره معصومين و گفتارها آغاز كند و با جديت ادامه دهد؛ مسلّماً پس از مطالعه چند كتاب نخست، هم شوق و علاقه او افزايش مىيابد و هم مىتواند با شناختى كه از خود و گروه همراهش دارد و مشورتى كه با صاحبنظران مىكند، ادامه مسير را طىّ كند.
ب) ترتيب مناسب:
اگر مطالعه آثار شهيد مطهرىقدس سره با روال مناسبى اجرا نشود ممكن است عدم آشنايى با مطالب مقدّماتى و پرداختن به بحثهاى سنگينتر نه تنها فايده مورد نظر را نبخشد بلكه شبهات فكرى ايجاد شده و سنگينى ناگهانىِ مطالب، موجبِ زدگى از كتب اسلامى و ايجاد تصوّر منفى شود. بنابراين لازم است با توجّه به ويژگيهاى خود و گروه مطالعاتىمان برنامه و سير مناسبى را با نظر كارشناسان انتخاب كرده با اميد به خدا تا آخر مسير را طىّ كنيم.
سيرهاى مطالعاتى مختلفى از سوى مراكز متعدّد ارائه شده است؛ ولى بايد در نظر داشته باشيم كه هيچ يك درصدد نفى كردن و بىفايده دانستن برنامههاى ديگر نيستند. هدف همه كسانى كه در اين مسير تلاش مىكنند آن است كه عدّهاى از علاقمندان را به سوى كمال راهنمايى نمايند و همان گونه كه اشاره شد انگيزه و احساس نياز درونى مهمترين عامل پيشرفت شما خواهد بود.
يكى از بهترين شيوههاى اين برنامه كه امروزه مورد توجّه قرار گرفته، سير مطالعاتى «آسان به مشكل» است. ما سعى نمودهايم ضمن دستهبندى آثار شهيد مطهرى قدس سره به چند بخش، شيوه فوق را نيز رعايت نموده باشيم:
الف) بخش سيره معصومين و بزرگان ( شامل كتابهاى: 1- داستان راستان 1 و 2، 2- سيرى در سيره نبوى(ص)، 3- سيرى در سيره ائمّه اطهار علیهم السلام، 4- جاذبه و دافعه علىعليه السلام، 5- حماسه حسينى، 6- امامت و رهبری)
ب) بخش گفتارها ( شامل كتابهاى 7- حکمتها و اندرزها 1 و2 ، 8- ده گفتار، 9- پانزده گفتار، 10- بيست گفتار، 11- سیری در نهج البلاغه)
پ) دین جاویدان ( شامل كتابهاى 12- ختم نبوت، 13- خاتمیت، 14- اسلام و نیازهای زمان 1 و 2، 15- جهاد)
ت) بخش اخلاقى تربيتى ( شامل كتابهاى 16- آزادى معنوى، 17- امدادهای غیبی در زندگی بشر،18- ولاءها و ولایتها، 19- انسان کامل، 20- تعليم و تربيت در اسلام، 21- فطرت)
ث) بخش اجتماعی(شامل كتابهاى 22- آینده انقلاب اسلامی ایران، 23- نهضتهای اسلامی در صدساله اخیر، 24- خدمات متقابل اسلام و ایران)
ج) بخش زن(شامل كتابهاى 25- مسأله حجاب، 26- پاسخهای استاد، 27- اخلاق جنسی، 28- نظام حقوق زن در اسلام)
چ) بخش تفسیر(شامل كتابهاى 29- پیامبر امّی، 30 الی 37 - آشنایی با قرآن1 الی 8)
ح) بخش عقائد1(شامل کتابهای 38- انسان و ایمان، 39- جهان بینی توحیدی، 40- توحید، 41- عرفان حافظ، 42- وحی و نبوت، 43- نبوت)
خ) بخش عقايد2 (شامل كتابهاى 44- انسان در قرآن، 45- انسان و سرنوشت، 46- عدل الهی، 47- زندگی جاوید، 48- معاد)
د) بخش پایانی(شامل کتابهای 49- نبرد حق و باطل، 50- قیام و انقلاب مهدی(عج)، 51- جامعه و تاریخ، 52- علل گرایش به مادیگری، 53- مسأله ربا و بانک، 54- فلسفه تاریخ)
ذ) بخش کتب تخصصی(شامل كتابهاى 55- کلیّات علوم اسلامی، 56- نظام اقتصادی اسلام، 57- فلسفۀ اخلاق، 58- مسأله شناخت، 59- اصول فلسفه، 60- شرح منظومه، 61- شرح مبسوط منظومه، 62- مقالات فلسفی، 63- درسهای اسفار)
4) مباحثه:
مباحثه يكى از روشهاى اختصاصى حوزههاى علميّه است که فوائد مهمی دارد از جمله:
فهم دقیق نکات درس، تمرین فنّ بیان و تقویت سخنوری، افزایش روابط صمیمانه بین اعضا و غیره. برای بهتر انجام شدن مباحثه بهتر است این موارد رعایت شود:
1) تعداد افراد حداقل 2 و حداکثر 4 نفر باشد.
2) همه افراد گروه مباحثه، موظّف و مقیّد به آماده کردن کامل مطالب و بیان درس باشند.
3) بهتر است مباحثه خود را با ذکر آیه یا حدیثی کوتاه مزیّن کنیم.
4) هر جلسه یک نفر به قید قرعه جهت بیان مطالب انتخاب می شود؛ اما سایر افراد با دقت کامل، گفته های او را کنترل و شبهات او را برطرف می کنند.
5) بهتر است شخص بیان کننده، کتاب را بسته، ازحافظه یا خلاصه نویسی های خود استفاده کند.
6) در مواردی که متن درسی، پیچیدگی و اهمیت خاصی داشته باشد، لازم است در پایان مباحثه، عبارت کتاب نیز با دقّت خوانده و توضیح داده شود. البته در اکثر آثار شهید مطهری این مطلب پیش نمی آید.
تذكر اين نكته نيز ضروري است كه مباحثه معمول در حوزه هاي علمیه، عمق و كيفيت زيادي دارد و يكي از اهداف آن، موشكافي و دقت در ريزترين نكات متن مورد نظر است. اما در طرح مطالعاتي آثار شهيد مطهري نمي توانيم چنين دقتي را به كار بگيريم زيرا در اين صورت، مباحثه هر كتاب ممكن است چندين ماه به طول بينجامد.
البته چنانکه گذشت، حلّ سؤالات و شبهاتي كه براي افراد پيش مي‌آيد نيز از مهمترين فوائد مباحثه است و در صورت باقي ماندن سؤالات، ضمن استمرار مطالعه و مباحثه، در فرصتهاي مقتضي از افراد آگاه كمك گرفته مي شود.
5) تحليل:
ممكن است در شرايطي خاص، و با در نظر گرفتن نكات سابق، برخي از افراد توانايي و تمايل به بحث و تحليل مفصل در مورد مطالب مطرح شده در كتب شهيد مطهري را داشته باشند. اين روش براي همه اعضا توصيه نمي‌شود اما در صورت فراهم بودن شرائط لازم، و از دست نرفتن هدف كلي (يعني اتمام يك دور مطالعه كتب عمومي سير) در نوع خود مفيد و پر بركت است. البته اين برنامه براي دور دوم طرح ضروري و لازم است؛ چرا كه با آشنايي نسبتاً خوبي كه اعضا با مجموعه معارف اسلامي پيدا كرده اند، مي توانند به صورت مستند و مستدل در اطراف هر موضوعي بحث و تحليل قابل قبولي انجام دهند.
6) خلاصه نويسي:
مقام معظم رهبري دام ظله العالي مي فرمايند: «اگر بنده مي خواستم برنامه حوزه علميه را تدوين كنم يكي از برنامه‌ها را اين قرار مي‌دادم كه طلاب ، كتب شهيد مطهري را بخوانند ، خلاصه نويسي كنندو امتحان دهند».
به تجربه ثابت شده است كه خلاصه نويسي تأثیر زيادي در عمق و دقت مطالعه دارد و بسياري از نكات مهمي كه در حال مطاله از نظر دور مي‌ماند و همچنين ساختار كلي مباحث مطرح شده را براي ما روشن مي‌سازد . البته دانستن اين نكته نيز ضروري است كه در مورد آثار شهيد مطهري كه بسياري از آنها در قالب سخنراني بوده، ممكن است بتوانيم مطالب يك فصل را در نيم صفحه خلاصه كنيم، اما حجم قابل توجهي از مقدمه چيني ها، مثالها، شواهد، داستانها و توضيحاتي كه براي فهم دقيق مطالب ضروري است از دست مي رود. به بيان ديگر با اطمينان مي توان گفت كه شخص خلاصه كننده علاوه بر مطالعة اصل كتاب از فوائد خلاصه نويسي نيز بهره‌مند مي شود اما اگر ديگري بخواهد به جاي مطالعة كتاب، از اين خلاصه ها استفاده كند، از اصل مطالب محروم مانده، به مفهوم و هدف قابل اعتمادي نيز دست پيدا نمي‌كند.
بنابراين با يادآوري مجدد فرمايش مقام معظم رهبري (دام ظله) تاكيد مي كنيم: خلاصه نويسي تأثير مهمي بر كيفيت مطالعات دارد (البته نبايد از سرعت طرح بكاهد) ولي استفاده از خلاصه نويسي ديگران به هيچ وجه توصيه نمي‌شود.
7) جلسه:
تشكيل جلسات دوستانه و صميمي در محيط منزل، خوابگاه و غيره علاوه بر ايجاد تنوع و افزايش صميميت بين اعضا، همان فوائد مباحثه را نيز در بر دارد؛ مشروط بر آن كه: وقت دقيق و مناسبي به بحث علمي و جدّي اختصاص داده شده، از مباحث متفرقه و غيرضروري خودداري و رضايت صاحبخانه، اطرافيان و تبعات احتمالي اين جلسات کاملاً رعایت شود.
8) كلاس:
بسياري از ما ساختار ذهني و موضع‌گيري‌هاي مختلف خود را از دوران تحصيل و ناشي از برخورد اساتيد خود مي‌دانيم. معلّم وقت و ذهن شاگردان خود را در اختيار دارد و در صورت تسلّط بر فنون تدريس، مؤثرترين فرد در شخصيت آنان خواهد بود.
بنابراين اولاً به مسئولان طرح يادآوري مي شود كه در محيطهاي آموزشي – با هماهنگي مسئولان مربوط – مي‌توانيم بهترين تأثير در آغاز و پيشرفت طرح مطالعه آثار شهيد مطهري را از طريق معلمان و اساتيد آن مجموعه شاهد باشيم. ثانياً در صورت هماهنگي و تمايل شخصي اساتيد محترم، مي‌توان بخشي از برنامه‌هاي آموزشي را از طريق ارجاع به آثار پربار شهيد مطهري و حتي استفاده مستقيم از آنها در كلاس درس، غنا و تنوّع بخشيد.
يادآوري مي‌كنيم كه مقام معظم رهبري دام ظله به مسئولان حوزه علميه سفارش فرمودند آثار شهيد مطهري در برنامه درسي حوزه گنجانده شود (سخنراني در جمع طلاب و فضلاي همدان)
9) كنفرانس:
بيان خلاصة آثار شهيد مطهري در يك جمع عمومي – كه ممكن است همة آنها متن مورد نظر را مطالعه نكرده باشند – شباهتها و تفاوتهايي با مباحثه دارد.
از طرفي فنّ بيان و اعتماد به نفس گوينده و تسلّط او بر مطالب را تقويت مي‌كند و از طرف ديگر به طور غيرمستقيم و فشرده، عدّه زيادي را در جريان معارف ناب اسلامي قرار مي‌دهد.
